Kreatywność ważnym atutem we współczesnym świecie
„Nie idź tam, gdzie może prowadzić ścieżka,
zamiast tego idź tam, gdzie nie ma ścieżki i zostaw za sobą ślad”
Ralph Waldo Emerson
Edukacja w XXI wieku, w związku z rozwojem cywilizacji dostosowanych do tego przekształceń w sposobie życia, wymaga radykalnych przemian[1]. Zmieniają się oczekiwania odnośnie kompetencji współczesnego człowieka, który musi być elastyczny w wykorzystywaniu swoich umiejętności oraz dostosowania się do szybkiego rozwoju technologii. Jeszcze niedawno uważano, że głównym czynnikiem decydującym o sukcesie w życiu zawodowym, jest sprawność intelektu wyrażana współczynnikiem inteligencji[2]. Nowe kompetencje są definiowane jako wykorzystywanie wiedzy odpowiednio do sytuacji. Zasada rozwijania takiego twórczego myślenia wymaga działań już na pierwszych etapach edukacji. W dokumencie Kompetencje kluczowe w uczeniu się przez całe życie – Europejskie ramy odniesienia podkreślone jest znaczenie kluczowych kompetencji jako potrzebnych zarówno do samorealizacji, rozwoju osobistego, integracji społecznej i zatrudnienia[3]. Osiem przyjętych kompetencji kluczowych to: komunikacja w języku ojczystym, komunikacja w językach obcych, kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne, kompetencje informatyczne, umiejętność uczenia się, kompetencje społeczne i obywatelskie, inicjatywność i przedsiębiorczość, świadomość i ekspresja kulturalna. Praca nauczyciela nad rozwojem kompetencji kluczowych jest wprowadzana już w edukacji elementarnej. Takie podejście dąży do budowania samodzielności i twórczego rozwoju jednostki.
Kreatywność człowieka od dawna inspiruje badaczy różnych dziedzin zajmujących się twórczym myśleniem m.in. psychologii i pedagogiki. Każda z nich rozpatruje to zjawisko z własnej, innej perspektywy. Widziane jest ono w sposób dwojaki: jako elitarne, dane tylko wybitnym jednostkom, lub jako cecha każdego człowieka. Wzorzec metodologiczny badań nad twórczością oparty na podejściu egalitarnym wprowadził swoim artykułem z 1950 roku Guilford[4]. Zdolności przez niego wyróżnione określa myśleniem dywergencyjnym, które jest odpowiedzialne za twórcze funkcjonowanie człowieka. Elementem istotnym wg niego jest podejście do kreatywności jak do zjawiska powszechnie występującego, a tym samym możliwego do obserwacji. Inne równie szeroko przyjęte koncepcje twórczości przedstawili: M. Runco, M. Mumford i J. Kujawski.
M. A Runco jest jednym z najbardziej znanych współczesnych psychologów twórczości. Na zjawisko twórczości patrzy on szerzej niż poprzednicy jednak szanuje tradycyjne podejście J. P. Guilforda i jego współpracowników[5]. Koncepcja jego zawiera trzy składowe: ideację – płynność do wytworzenia dużej ilości pomysłów, zdolności metapoznawcze, czyli świadomość stanów i procesów poznawczych (planowanie czynności poznawczych, kontrola nad ich wykonaniem z wyciągnięciem wniosków) i zdolności ewaluacyjne które wykazują osoby umiejące odróżnić wytwory mniej twórcze od bardziej twórczych. Rola tej ostatniej jest bardzo istotna dla twórczości. Zdarza się że osoby kreatywne nie wykazują umiejętności w ocenie swoich wytworów, ale oceniają wytwory innych trafniej niż osoby mniej twórcze. Zdolności twórcze współwystępują ze zdolnościami oceny kreatywności. Dlatego wskazane jest żeby osoby oceniające: krytycy, recenzenci, a w przypadku dzieci – nauczyciele, byli jednocześnie ludźmi twórczymi.
Kolejnym współczesnym badaczem twórczości jest M. D. Mumford. Wyjaśnienie tego zjawiska szuka on w dwóch typach modeli. Pierwszy określa twórczość jako rezultat działania podświadomości, emocji i olśnienia. Drugie to skupienie się na procesach poznawczych, które przebiegają inaczej w zależności od dziedziny twórczości. Dokonując syntezy tych dwóch modeli dochodzi do wniosku, że w różnych momentach kreatywnego działania przeplatają się działania świadome i nieświadome. Cykl rozpoczyna się od nieświadomych mechanizmów skojarzeniowych, które następnie aktywują umysł co z kolei daje określone stany emocjonalne, te z kolei wywołują procesy i działanie. Myślenie dywergencyjne pojawia się wg Mumforda po przejawach nieświadomości, skojarzeniach, i dopasowaniu wiedzy do sytuacji. Duże znaczenie w tej teorii ma przedświadoma praca umysłu kiedy problem jest porównywany z dotychczasowymi doświadczeniami. Określa także, że tworzenie jest aktywnością warunkowaną nie wewnętrznie, psychologicznie, ale przede wszystkim społecznie.
Nową i bardziej ogólną jest koncepcja twórczości J. Kujawskiego. Model ten jest określany jako „pytanie – chaos – nowy ład”[6]. Autor przekonuje w niej do spojrzenia na twórczość jako integrację idei, rzeczy materialnych i innych walorów kultury. Efekt ma być pięknem estetycznym, rzeczą nową, użyteczną i intuicyjnie akceptowaną. Wytworzenie tej rzeczy wymaga wyboru właściwego, najlepszego rozwiązania z chaosu innych możliwości. Kujawski jest również autorem Testu Wyobraźni Twórczej w którym uczestnik ma wykonać jak największej liczby rysunków przedstawiających rzeczy, które nie istnieją, a zdaniem badanego powinny istnieć. Mogą być to wytwory kultury symbolicznej lub idee. Można wykorzystać w jednym rysunku 16 elementów (kropki, linie proste, faliste, półkola). Każdy rysunek powinien być opisany co przedstawia, oraz to ten nowy pomysł wnosi. Test jest oceniany jako rzetelny i trafny chociaż trudny w rozpoznaniu osób uzdolnionych twórczo. Badany najpierw zastanawia się co można z danych elementów stworzyć a następnie rysuje. Tworzenie powstaje z chaosu i jest procesem emocjonalnym. Gdy rysunek jest skończony nic nie znaczy, trzeba go nazwać, nadać sens, stworzyć nowy ład na podstawie wykorzystania kilku podanych elementów.
Wszystkie przytoczone odnośniki udowadniają, że o potencjale twórczym jednostki decydują wiele czynników: zdolności intelektualne, cechy temperamentu, pasje, zainteresowania i motywacja. Twórczość możemy określić jako cechę ludzką występującą w różnym nasileniu, od minimalnego do bardzo znaczącego, wyrażanego w dziełach geniuszy. Już najmłodsze dzieci mają wrodzoną potrzebę poszukiwań. Wymyślają nowe wyrazy, które mają oddać istotę myśli, jednak nie są powszechnie używane. Lubią również wszelkiego rodzaju zabawy plastyczne: malowanie, lepienie, rysowanie, przez które mogą oddać bez ograniczeń swoje własne odczucia i myśli.
Twórczość jest cecha indywidualną. Często spotykamy określenia, że ktoś ma twórczą osobowość, która napędza kreatywne działanie. Pojęcie takie jest bardzo wieloznaczne. Może dotyczyć każdej dziedziny życia. Jednak wspólną cechą osoby kreatywnej jest rodzaj aktywności opartej na własnych poszukiwaniach i niewyczerpanej chęci działania. Twórcze może być powstałe dzieło, proces jego powstawania oraz sam autor, genialny pomysłodawca. Można być kreatywnym w działaniach, mieć twórczą osobowość zdolną do wytwarzania nowych pomysłów.
Wg Abrahama Maslowa nawet samorealizacja i rozwój wewnętrznych potrzeb jest pewnym przykładem twórczości. Rodzaj kreatywności to kojarzenie faktów lub pojęć, analogii, bycie aktywnym umysłowo. Zjawisko twórczości przez niektórych filozofów było wiązane z naszym dzieciństwem. Kris wysnuwa koncepcję „regresji w służbie ego”. Określa ona że warunkiem twórczości jest spojrzenie na otoczenie oczami dziecka, które jest wolne od ograniczeń dorosłego świata, a następnie powrót do realności i stworzenie własnego dzieła[7].
Znaczenie twórczości jest dostrzegane zarówno dla jednostki jak i dla społeczeństwa. Jednak badania naukowe dotyczą zazwyczaj problemów większości populacji. Dlatego kreatywność była kiedyś jedną z najbardziej zaniedbywanych w tej kwestii dziedzin. Kilka przyczyn takiej sytuacji wymienia w swej książce Elizabeth B. Hurlock. Podkreśla ona utarte przekonania o: sporadyczności zdolności do tworzenia, oraz z góry zakładanej, teorii niepowodzenia i niemożliwości osiąganiu uznania twórców za życia. Jednostkom artystycznym przypisywano także niedostosowanie do własnej płci, kobiety są uważane za bardziej męskie, a mężczyźni za zniewieściałych co łamie ogólnie przyjęte zasady i jest mało akceptowalne[8]. Całe stulecia łączono przejawy twórczości z zaburzeniami zachowań i chorobami psychicznymi. Zazwyczaj byli to nieszczęśliwi poeci, malarze, pisarze. Najważniejsza przyczyną małego zainteresowania kreatywnością była zawsze trudność w dokonaniu jej oceny. Obecnie przyjmuje się ze twórczość ukierunkowana jest na osiągniecie celu, którym może być nawet doraźna przyjemność samego procesu tworzenia. Ludzie tacy lubią badać rzeczy na drodze wysiłku umysłowego podczas którego wypróbowują wiele możliwości, nawet jeśli są złe. Są elastyczni co w rezultacie powoduje nowatorskie rozwiązania. Twórczość jest niejednoznacznym pojęciem zarówno dla badaczy jak i laików, jednak przy jej ocenie często odnosimy się do różnych sposobów określenia jej stopnia.
Wśród najpopularniejszych narzędzi pomiaru kreatywności Edward Necka (2012) wymienia m.in.: test twórczego myślenia (TTM), test odległych skojarzeń RAT, rysunkowy test twórczego myślenia (TTC-DP), oraz oparty na poglądach Guilforda zestaw testów Torrenc’a – (TTCT), kwestionariusze twórczego zachowania Morrisa Steina. Jednak w większości są one dostępne tylko dla psychologów, w niektórych instytucjach badawczych i wybranych poradniach psychologiczno – pedagogicznych. Jesteśmy twórczy na zasadzie asocjacji czyli skojarzeń[9]. Oryginalne i trafne powinny być jak najbardziej odległe. W latach 60 i 70 tych ubiegłego stulecia najbardziej popularnym w mierzeniu indywidualnych zdolności twórczych stał się Test Odległych Skojarzeń autorstwa Mednicka. Obecnie teorie twórczości poszukują podstaw w badaniach empirycznych. Chociażby w Internecie istnieje wiele możliwych testów o poziomie kreatywności jednak nie mają one nic wspólnego z nauką, a ich ocena powinna być traktowana jako psychozabawa. Każdy rodzaj testu w tej dziedzinie jest trudny i można sformułować względem nich wiele zarzutów. W dużej ilości przypadków podczas formułowania zadań umieszczane są sugestie aby uwzględniać niespotykane, oryginalne rozwiązania co ewidentnie wpływa na wynik. Proces tworzenia nie może być wywołany, wymaga natchnienia, wewnętrznej motywacji często przypomina umilenie sobie czasu. Nie można dokonać oceny na podstawie szybkiej odpowiedzi. Pomiary tych testów podlegają najczęściej subiektywnej ocenie badaczy. Proponowane zadania oceniają wytwory procesu twórczego a nie samo działanie i jego dynamikę. Jak w każdych testach liczy się również określona rama czasowa, w której musza się zmieścić badani. W tym fragmencie oceniana jest ilość pomysłów, które dana osoba jest w stanie wytworzyć. Możemy zastanowić się wiec nad zasadnością tych badań. Istnieje jednak pewna grupa argumentów udowadniających ich użyteczność. Mark Runco (za: Szmidt, 2013) określa, że dane pochodzące z testowych badań twórczości są użyteczne w tworzeniu teorii, a nie w diagnostyce i opisie kreatywnych możliwości konkretnego człowieka.
Naukowcy nie odnaleźli jednej charakterystycznej cechy osobowości występującej u wysoce twórczych dzieci, młodzieży i dorosłych. Osoby kreatywne wykazują zespół cech określonych. Wśród tych cech wymienić należy: potrzebę autonomii, nonkonformizm, wesołość, bawienie się pomysłami, ciekawość, podejmowanie ryzyka, przedsiębiorczość, dążenie do rozwijania wybranych przez siebie zainteresowań.
Badania nad twórczością określiły, że jej rozwój można ustalić wg wzoru, który da się przewidzieć. Przejawia się ona początkowo w zabawach dziecka. W kolejnych etapach rozszerza się na naukę szkolną, czynności zawodowe i rekreacyjne. Szczyt osiąga najczęściej w przedziale od 30 do 40 roku życia. Następnie stopniowo spada i następuje stagnacja. To czy przyjęty model rozwoju twórczości nastąpi zależy od środowiska, które utrudnia lub ułatwia ekspresje twórczą. Bardzo istotne są postawy rodzicielskie wobec zainteresowań dziecka. Udowodniono że dzieci uczęszczające do przedszkola przejawiają większą kreatywność. Poniżej postaram się przeanalizować jak objawiają się twórcze zachowania u dzieci w poszczególnych etapach rozwoju.
W wieku półtora roku do dwóch lat u dziecka pojawia się funkcja polegająca na możliwości zobrazowania przedmiotu lub zdarzenia przy pomocy czegoś co służy tylko temu przedstawieniu. Określenie pewnych rzeczy przybiera wówczas formę dźwiękową, gestu symbolicznego, a w późniejszym stadium formę graficzną[10]. Odwołując się kolejny raz do Elizabeth B. Hurlock, która opisuje to zagadnienie w książce „Rozwój dziecka”. Za pierwsze symptomy aktywności twórczej autorka uważa animizm występujący u dzieci miedzy drugim a piątym rokiem życia. Przypisywanie przedmiotom martwym cech istot ludzkich uruchamia wyobraźnie. Pomaga to rozwijać sympatię i empatię. Zabawki staja się przyjaciółmi, lub nawet strażnikami, jak miś z którym często dzieci zasypiają czując się bezpiecznie. Kolejny przykład kreatywnego myślenia u najmłodszych to zabawy tematyczne. Ustalając miedzy sobą role dzieci starają się jak najlepiej odtworzyć zachowania ludzi i sytuacje z życia. Później dzieci same staja się autorami całych epizodów i postaci zaczerpniętych z własnej wyobraźni. Dziecko mające 3 lata potrafi bawić się patyczkami, kamykami, przypisując im cechy ludzi bez zmiany ich kształtu. Patyk może odgrywać role zupełnie niezwiązane z jego formą. U pięciolatka ten sam patyk służy już tylko do budowy szałasu, lub rysowania po piasku. Jego funkcje są zbliżone do rzeczywistości. Czterolatek by być lekarzem może mieć tylko jeden rekwizyt – stetoskop. Pięciolatek, aby uzyskać zadowolenie w odegraniu takiej roli potrzebuje bardziej kompletnego stroju. Zabawy tematyczne podobnie jak poprzednio animizowanie zostaje porzucana przez dzieci z czasem rozpoczęcia nauki w szkole. Stają się realistami i przestają przypisywać cechy życiowe swoim zabawkom. W tym czasie dominuje tendencja do naśladowania rówieśników i dążenie do społecznej akceptacji. Dlatego indywidualizm ustępuje akceptacji grupy. Uczniowie bardziej różnicują fantazję i rzeczywistość, wzrasta ich zainteresowanie zabawą konstrukcyjną. Pojawiła się ona jeszcze przed zabawą w udawanie, w tym okresie powraca w postaci kopiowania tego co dzieci doświadczają w życiu codziennym. Zabawy twórcze to robienie czegoś i rysowanie. Na pierwszym etapie dzieci robią rzeczy z piasku, gliny, klocków, farb, papieru. Okres przedszkolny obejmuje zarówno budowanie z klocków jak również malowanie, modelowanie. Jeśli mogą rysować co zechcą ich rysunki stają się konstruktywne. Tworzą obrazy ludzi i świata nie takiego jakim jest ale takiego jaki chcą aby był. Umieszczają to co ich interesuje: szczegóły ubioru, proste formy nastroju w twarzy postaci a pomijają mniej istotne. Rozpoczynając naukę w szkole dziecko uczy się pewnych zasad (perspektywy, poprawności form) ale zatraca zapał do realizacji własnych pomysłów. Zabawa konstrukcyjna daje dziecku satysfakcje z robienia czegoś samodzielnie i osiąga tym uznanie społeczne. Niestety ich oryginalność prac często jest wyśmiewana przez kolegów lub krytykowana i korygowana przez nauczycieli. Powoduje to obniżenie własnej wartości i zaniechanie własnych działań. Jeśli chęć do zabaw konstrukcyjnych przetrwa mimo tych wszystkich trudności płynących ze środowiska, przeradza się z czasem u dorosłego człowieka w życiowe hobby, czyli pozytywny azyl w trudnościach życia codziennego. Innym objawem twórczości u dzieci jest wytwarzanie fikcyjnego towarzysza. Badając twórczość młodzieży naukowcy wysnuli wniosek że posiadanie w dzieciństwie zmyślonych towarzyszy było częściej odnotowywane u dzieci z uzdolnieniami literackimi niż u dzieci mniej interesujących się pisarstwem[11]. Kolejny przejaw twórczego myślenia dzieci to marzenia na jawie. Dziecko wyobraża sobie że jest np.: tancerką, aktorem, bohaterem. Bardzo często inspiracją staja się idole i postaci z mediów. Stanowią one namiastkę radości i w pewnym sensie spełnieniem pragnień. Robi wówczas to czego w rzeczywistości robić nie może, lub co robić się boi. Przykładem twórczego myślenia małych dzieci jest wytwarzanie „niewinnych kłamstw” lub „zmyśleń”. Różni się ono od kłamstw dorosłych. Dzieci które opowiadają zmyślone historie naprawę w nie wierzą. Takie postępowanie nie ma w zamiarze złych intencji. Opowiadając coś zmyślonego zwracają na siebie uwagę a to podwyższa ich prestiż. Reakcja negowania ze strony dorosłych może powodować poczucie winy i osąd że wyobraźnia jest czymś złym, a to prowadzi do ograniczenia zdolności twórczej. Znaczącym czynnikiem w swobodzie działania dzieci jest reakcja rodziców. Dziecko krytykowane, lub karane buduje u siebie poczucie winy i wstydu. Dezaprobata otoczenia i rówieśników może ograniczyć naturalne zdolności twórcze. Odmiennie natomiast jeśli środowisko akceptuje przejawy inności i kreatywnego myślenia mobilizuje to do dalszego działania. Ważne jest także u dziecka poczucie spełnienia i zadowolenie z wykonanej pracy lub działać artystycznych. Dziecko mające świadomość tego co chce osiągnąć nie odbiera pozytywnie pochwał płynących od innych. Wie bowiem że nie jest to cel który chciało osiągnąć.
Twórczość towarzyszy nam od najmłodszych lat co potwierdza jej istotne znaczenie dla naszego prawidłowego rozwoju psychicznego i społecznego. Zadatki twórcze są wrodzone, jednak ich rozwój powinien być odpowiednio stymulowany. Proces ten powinien dotyczyć już najmłodszych dzieci, ponieważ czas przedszkolny lub szkolny może być już zbyt późny by przełamać już ukształtowane nawyki. Ponieważ nie ma testów badających postawy twórcze u najmłodszych trudno jest rozpoznać jakie są ich możliwości twórcze. Gdy widzimy już dowody na zdolności kreatywne dziecka może być za późno do rozwijania tych zdolności. Dlatego najlepszym rozwiązaniem jest założenie że każde dziecko ma potencjał twórczy i to umożliwi rozwój wielu ukrytym talentom. Niestety warunki społeczne nie sprzyjają swobodzie wypowiedzi. U dużej grupy ludzi powszechne jest nadal przekonanie że twórczość jest mniej cenna od wysokiego ilorazu inteligencji. Nieprzychylne postawy społeczne zniechęcają do kreatywnego myślenia, i co gorsze budują u dziecka negatywną ocenę własnego „ja”. Najbardziej znaczące są czynniki dotyczące domu rodzinnego. Każdy przejaw tłumienia twórczego rozwoju tam występujący może spowodowań nieodwracalne szkody. Poniżej wymienię kilka takich złych zachowań. Rodzice nie powinni zabraniać eksplorowania otoczenia i ograniczania dziecka w zadawaniu pytań. Nie należy ograniczać czasu kiedy dzieci mogą robić to co lubią. Narzucanie jednomyślności w działaniu uniemożliwia wolność wypowiedzi bez względu na wiek. Dobrze aby dziecko nie miało wokół siebie przesytu gotowych, kompletnych zabawek (wyposażonych w domki i serie ubrań lalek, książeczek z gotowymi kolorowankami) bo całkowicie wygasza to jego twórcze myślenie. Rodzice nie powinni narzucać swojego wzoru postępowania i ścieżki kariery. Nadmierna opiekuńczość również pozbawia dzieci możliwości wypróbowania ich własnych pomysłów. Nie wskazane jest również stosowanie autorytarnego typu dyscypliny ponieważ uniemożliwia to odejście, w jakikolwiek sposób, od z góry ustalonych zasad. Niekorzystne warunki domowe mogą byś neutralizowane przez możliwość rozwoju twórczych postaw w przedszkolu lub szkole. Dlatego ważne jest także w jakim wieku dziecko ma takie możliwości. Niestety nie zawsze szkoły realizują takie metod edukacji. Zagadnienie to zostanie szerzej przedstawione w drugim rozdziale. Poniżej wymienię tylko kilka uwarunkowań które zniechęcają do rozwijania twórczych zachowań u dzieci. Są to liczne klasy i związana z tym surowa dyscyplina, programy edukacyjne w dużej mierze oparte na zapamiętywaniu, ograniczanie samodzielności i negowanie wszystkiego co nie jest zgodne z ustalonymi wzorami oraz bardzo rygorystyczny rozkład zajęć szkolnych. Bardzo często występuje wśród nauczycieli opinia że dzieci kreatywne są trudniejsze do kierowania i wymagają większego zaangażowania, a ich prace są trudniejsze w ocenie.
Jak już wspomniane było powyżej, mimo że istnieje wiele przesłanek potwierdzających duże znaczenie twórczości, badania nad tym problemem rodzą pewne trudności metodologiczne. Do momentu zaobserwowania ewidentnych przejawów i osiągnięć osoby zdolnej trudno wykryć jednoznacznie kreatywność. Jednak nie należy zakładać przekonania, że kreatywność jest wyłącznie dziedziczna i nie można na nią wpływać ani jej kontrolować. Znaleziono szereg cech wspólnych dla ludzi twórczych, oraz znaczenie wpływu oddziaływań otoczenia. Korzystne warunki stwarzać należy we wczesnym okresie życia, kiedy rozwój przebiega najszybciej. Ważne jest żeby twórczość była wykryta w porę i mogła być właściwie stymulowana na etapie jej rozwoju. Dużą role w tej kwestii ma okres wczesnej edukacji.
[1] Rozwijanie kompetencji kluczowych uczniów w procesie edukacji wczesnoszkolnej. red. J. Uszyńska-Jarmoc, B. Dudel, M. Głpskowska- Sołdatow. str.7.
[2] M. Karwowski, Konstelacje zdolności typy inteligencji a kreatywność, wstęp s. 9.
[3] Ibidem. str. 8.
[4] E. Nęcka, Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003
[5] M. Karwowski, Konstelacje zdolności. Typy inteligencji a kreatywność, Impuls Kraków 2013, s. 62.
[6] M. Karwowski, Konstelacje zdolności. Typy inteligencji a kreatywność, Impuls, Kraków 2013, s. 76.
[7] E. Nęcka Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003
[8] E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985
[9] K. J. Szmidt, ABC Kreatywności, Difin SA, Warszawa 2010, s. 12-20.
[10] J. Piaget, B. Inhelder, Psychologia dziecka, Wydawnictwo Siedmiogród 1993, s. 53.
[11] Elizabeth B. Hurlock „Rozwój dziecka” Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1985