Alternatywne metody nauczania i ich wpływ na rozwój kreatywności

Dyskusje na temat wyboru edukacji pomiędzy „szkoła tradycyjną”, a zwolennikami Nowego Wychowania trwają od stu lat, nie ma nadal sprecyzowanej najlepszej metody nauczania, która spełni, bardzo niekiedy różniące się oczekiwania, i równocześnie będzie sprzyjała pełnemu rozwojowi każdego dziecka zmierzającemu do osiągnięcia jego samodzielności życiowej, zawodowej, społecznej, obywatelskiej i etycznej[1]. Jak twierdzi W. Okoń szkoła współczesna zbyt daleko w swej codziennej pracy odeszła w stronę nadużywania wartości instrumentalno-poznawczych przy dużym  niedoborze wartości moralno-emocjonalnych[2]. W ciągu ostatnich lat obraz edukacji powszechnej, obejmujący znaczny obszar oświaty, nieznacznie się zmienił. Wprowadzane w Polsce reformy sprawiają wrażenie uczenia się na błędach, dokonywane zmiany po jakimś czasie są wycofywane i  powraca się do stanu poprzedniego[3]. Poszukując bardziej skutecznego sposobu wychowania program nauczania stał się bardziej przyjazny i otwarty na potrzeby uczniów. Wyniki najnowszego, przeprowadzanego co trzy lata, badania PISA z 2018 roku odnieśliśmy najbardziej spektakularny skok, gdzie w porównaniu z 78 krajami zajęliśmy 10 miejsce. Ocena ta dotyczy ostatniego badania polskich gimnazjalistów sprzed najnowszej reformy edukacji[4]. Mimo to nadal występuje wiele problemów w kształtowaniu postaw dzieci i młodzieży: przemoc, zaburzenia zachowań, osłabienie motywacji[5]. Duży wpływ mediów, osłabienie wartości rodziny, łatwy dostęp do czynników demoralizujących jak: narkotyki, alkohol, przestępczość stało się powszednim, realnym zagrożeniem. Szkoła nie jest przestrzenią wszechstronnego rozwoju i doświadczania pozytywnych sytuacji wychowawczych, ale miejscem nasilających się frustracji, lęków, doświadczania ograniczeń w ekspresji siebie i kreacji własnej osoby[6]. Rolą szkoły powinno być oprócz realizowania wyznaczonych celów i niekiedy wygórowanych wyników, osiąganie właściwych efektów wychowawczych, które pozwolą młodym na dokonanie odpowiednich życiowych wyborów. Sytuacja ta sprawia że rodzice, nie odnajdując w szkolnictwie tradycyjnym zaspokojenia potrzeb swoich dzieci, coraz częściej poszukują innego modelu kształcenia i wychowania. W wielu krajach Europy następuje powrót zainteresowania reformami jakie nastąpiły w pedagogice początku XX wieku[7].

Alternatywne sposoby nauczania to metody w pewien szczególny sposób odbiegające od szkolnictwa powszechnego. W. Okoń pisze że, chodzi w nich o: nowe projekty wychowawcze, nowe modele tych instytucji i nowe rozwiązania oświatowe, którym przypisuje się cechy nowoczesności, innowacyjności lub postępowości[8]. Cechą edukacji alternatywnej jest opozycja w stosunku do istniejących powszechnych rozwiązań. Bazą do realizowanych projektów jest demokracja, tolerancja, otwartość na nowości. Opiera się na bezinteresowności, dialogu i prawie do samorealizacji, wolności i wyobraźni. Często występuje w obronie zagrożonej suwerenności, szczególnie dzieci. Jakość edukacji alternatywnej jest uzależniona od propozycji twórców i oczekiwań odbiorców[9]. Szkoły takie sprzeciwiają się formalizmowi, konserwatyzmowi i autorytaryzmowi. Określają siebie jako: wolne, niezależne, otwarte, prywatne, nietradycyjne, eksperymentalne, szkoły reform. Edukacja alternatywna jest zjawiskiem ponadnarodowym występującym przede wszystkim w krajach o ustroju demokratycznym lub go budujących[10]. Sposoby nauczania bazują w niej na bezpośrednich interakcjach, miedzy nauczycielem i uczniem lub nauczycielem i rodzicem, odwołując się do wolności i samorealizacji. Często innowacyjność w tych placówkach dotyczyć również rozwiązań architektonicznych, wystroju klas oraz innych sposobów oceniania, lub wspomnianych już powyżej, innych relacji z rodzicami i środowiskiem lokalnym. Szkoły alternatywne opierają się na: dobrowolności, samostanowieniu i zadowoleniu. Umożliwiają również większą swobodę i samorealizację twórczych pedagogów.

W Polsce ruchy alternatywnego myślenia w edukacji wstępnie pojawiły się w okresie międzywojennym, ale rozpowszechniać zaczęły się dopiero na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku w momencie otworzenia, na skutek przemian politycznych, dogi do izolowanej dotychczas myśli edukacyjnej pedagogiki zachodniej[11]. Od tej pory nowy nurt w edukacji cieszy się coraz większym zainteresowaniem. W świecie istnieje wiele alternatywnych sposobów edukacji, dobrze rozwijają się: szkoły i przedszkola prowadzone metodą Marii Montessori, przedszkola i szkoły waldorfskie, inaczej nazywane steinerowskimi, szkoły Celestyna Freineta, wychowanie Summerhill Alexandra Neilla, Owidiusza Decroly’ego szkoły dla życia przez życie, szkoły demokratyczne, przedszkola i szkoły leśne, szkoły daltońskie, szkoły wyznaniowe, edukacja domowa. Powraca również model szkół monogamicznych. Wszystkie ośrodki alternatywne są związane z sektorem oświaty niepublicznej. Placówki powstają z inicjatywy rodziców, fundacji, stowarzyszeń, organizacji pozarządowych, prowadzone są przez podmioty gospodarcze, przedsiębiorstwa, korporacje. Stanowią przeciwwagę do szkolnictwa masowego zdominowanego przez tradycyjną edukację. Najważniejszą rolą edukacji alternatywnej jest obrona suwerenności podmiotu, czyli  dzieci i młodzieży, grup mniejszościowych oraz osób o specjalnych wymaganiach. Ale przede wszystkim umożliwienie każdemu dziecku naukę opartą o rozwijanie własnych umiejętności i twórczym działaniu. 

Rozdział ten w całości poświęcony jest przybliżeniu walorów i pozytywnego obrazu alternatywnych metod edukacji, wraz z ich wpływem na rozwój kreatywności u dzieci.

Alternatywne sposoby nauczania swoje rozwiązania najczęściej czerpią z wartości już dostępnych, jednak nadal indywidualnie eksperymentują, poszukując najlepszych metod wychowania. Ich projekty i zasady nauczania cały czas ewaluują w zależności od szybkich przemian społecznych i odmiennych warunków życia. Jeśli jakiś rodzaj wychowania czy kształcenia przetrwał próbę czasu, to trudy związane z jego wdrażaniem w życie są oddalane, pomniejszane lub lekceważone przez jego twórcę, natomiast staje się darem dla następców, którzy maja do wyboru albo wierną, współmierną kontynuację, albo wprowadzenie własnych modyfikacji[12]. M. Montessori budując swoje metody edukacji inspirowała się wieloletnim doświadczeniem i pracą badawczą E. Seguina  prowadzoną z  dziećmi dysfunkcyjnymi, oraz J. M. G. Itarda, opiekuna dzikiego dziecka Victora, badacza problemu dzieci głuchych. L’école Moderne Française, stworzona przez C. Freinet’a francuskiego nauczyciela ludowego z Prowansji opierała się na ruchu swobodnego wychowania i szkoły aktywnej szwajcarskiego pedagoga A. Ferrière’a.

Założeniem alternatywnego rodzaju edukacji, było zawsze i jest nadal, udoskonalanie istniejących i poszukiwanie nowych, bardziej dostosowanych do obecnych realiów, sposobów skutecznego wychowywania młodych pokoleń. Twórcy nowych nurtów w swoich pracach badawczych znaleźli swoje życiowe powołanie[13]. Najczęściej opierali się na psychologicznym i genetycznym rozwoju dziecka, dostosowując do tego odpowiednie metody edukacji. Założenia charakteryzujące wszystkie alternatywne metody nauczania, opierają się na dużym nacisku na samodzielność ucznia, odkrywaniu i stymulowaniu jego indywidualnych predyspozycji. Edukacja alternatywna jest przeciwieństwem edukacji konwencjonalnej, która jest ucieczką od kreatywności, wolności oraz niezależności.

R. Meighan, brytyjski socjolog edukacji sporządził listę zasad fundamentalnych przemian w szkolnictwie. Wymienia tu znaczenie kształtowania jednostek wolnych, zaangażowanych, przeciwnych do biernych, uległych i posłusznych. Wg niego edukacja nie powinna niszczyć wartość naturalnego potencjału. Powinna sprzyjać zdobywaniu wiedzy i pewności siebie. Dzieci muszą być pomysłowe, elastyczne, ciekawe świata, sprawne w uczeniu i gotowe do odrzucania rzeczy zbędnych. Nie można niszczyć ich wewnętrznej motywacji.  Badacz twierdzi że, im mniej chcemy dzieci nauczyć tym więcej one się nauczą.  W edukacji nie należy koncentrować się na testach i egzaminach. Dzieci powinny w toku edukacji stanowić o tym czego, kiedy i dlaczego chcą się uczyć.[14]

We wszystkim modelach edukacji alternatywnej proces uczenia się wymaga aktywności i zaangażowania dziecka. Najlepiej uczy się ono robiąc rzeczy które lubi, które są wg niego przydatne w życiu codziennym. Uczniowie w szkole cieszą się ze zdobywania wiedzy. Uczą się na zasadzie interakcji z otoczeniem. Proces przyswajania wiedzy opiera się na samodecydowaniu, a nie na przymusie zewnętrznym. Edukacja niejednokrotnie łączona jest tu z pracą. Uczniowie mają wpływ na dobór treści, metod i środków nauczania, które są również dostosowywane do indywidualnych zainteresowań. Celem tych działań jest zmiana stereotypu tradycyjnej szkoły w miejsce innowacyjne, przyjazne, sprzyjającemu wszechstronnemu rozwojowi. Najczęściej szkoły takie zaspakajają oczekiwania i potrzeby uczniów i ich rodziców czego nie można powiedzieć o szkołach powszechnych. Kolejnym wspólna cechą szkół alternatywnych są ich cele, treści nauczania oraz metody i środki dydaktyczne. Odrzucane są zasady szkoły nauczającej na rzecz szkoły wychowującej. Cenne staje się kształtowanie kompetencji w umiejętności samodzielnego zdobywania informacji, i wykorzystywania jej w działaniu, zdolności do współpracowania w grupie, twórczości i umiejętności myślenia globalnego. Dzieci i młodzież powinny umieć odnaleźć się w życiu i społeczeństwie. Nie można kształcić jedynie tradycyjnie oraz selekcjonować i pozbawiać możliwości realizowania siebie i osiągania sukcesu. Kierunkiem szkół alternatywnych jest rozwiązywanie napotkanych problemów a nie rozwiazywanie testów i zdawanie egzaminów.

Trudno jest ocenić która ze szkół alternatywnych jest najbardziej trafna w sposobie metod pracy i która przynosi najkorzystniejsze efekty. Łączy je przede wszystkim podmiotowość traktowania ucznia i jego potrzeb. Właściwe jest poznanie wszystkich najbardziej znanych metod i właściwa refleksja. Takim właśnie rozdziałem charakteryzującym idealną edukacyjną drogę podsumował, swoją analizę szkół alternatywnych, W. Okoń[15]. Wspomina w nim o niezależności od centralnych organów politycznych i oświatowych, podmiotowości dyrektorów i  nauczycieli. Ma to zbudować jednostkową odpowiedzialność za osiągniecia w dziedzinie kształcenia i wychowania. Edukacja powinna zmierzać do równowagi pomiędzy autorytarnym podejściem pedagogów, a pajdocentryzmem uczniów. Wychowankowie powinni się w takiej szkole czuć dobrze i bezpiecznie. Zmiana i ulepszenie modelu szkoły uzależniona jest także od doskonalenia kadry. Proces ten jednak nie może mieć nic wspólnego z przymusem. Nauczyciel powinien prace wiązać z powołaniem i pasja, a samorozwój z przyjemnością.  W pełni zrealizowany nauczyciel jest pogodny i chętny do nowatorskich działań. Wprowadza swoje pomysły dostosowane do danej grupy dzieci lub indywidualnej pracy z uczniem. Przyswajanie wiedzy dla uczniów nie może być nudne, a jej przekazywanie nie powinno stać się rutyną. Najważniejszym jednak czynnikiem jest podmiotowość ucznia i możliwość  jego swobodnego rozwoju i radość z tego płynąca.